Borç siyaseti

1. Borç ekonomisi ve finans sermayesinin hegemonyası

Özellikle Maurizio Lazzarato tarafından Borçlandırılmış İnsanın İmali’nde savunulan, genelleştirilmiş borç ekonomisi ile geleneksel Marksist finans sermayesi kavramı arasında niteliksel bir fark olduğu fikri, kesinlikle önemli bir noktaya temas ediyor. Kredinin (paranın ödünç verilmesi ve alınması) olduğu her ekonomide borcun da var olmasına ve özellikle kapitalizm kredi olmadan var olamamasına rağmen, mevcut rejimin iki temel özelliği, daha önce bu ölçekte hiç var olmamış gibi görünüyor: Birincisi, aynı kredi kurumlarının (bankalar) aynı malların (örneğin konut) hem üretimini hem de tüketimini sübvanse etmesi, yani bir anlamda borçlu sanayiciler ve tüketiciler aracılığıyla kendilerine karla satış yapmaları. Diğeri ise borçların sadece iskonto edilmekle kalmayıp, aynı zamanda borcun borcu olan türevlere (ya da üzerinde spekülasyon yapılabilen borçlardan oluşan varlıklara, destekçilerinin modern finans endüstrisinin mucizevi kaldıracı olarak adlandırdığı, eleştirmenlerinin ise kumarhane ekonomisi olarak adlandırdığı bir olguya) dönüştürülmesi. Bununla birlikte, borç ekonomisinin ortaya çıkışının, bütün kuvvetiyle birlikte, finans sermayesinin spekülasyona yönelişinden kaynaklandığı konusunda ısrar etmeliyiz. Bu yönelişin küreselleşmeyle bağlantısını da ortaya koymalıyız: borç ekonomisi, finansal işlemlerin küresel yayılımının ya da erişiminin hem yerelleşmiş hem de bireyselleşmiş yoğun bir boyutudur. Bu aynı zamanda günümüz kapitalizminin etimolojik anlamda neden totaliter bir boyut kazandığını da açıklıyor: Neredeyse tümöznelerin ya da faillerin borçlu olduğu bir sistemde, kapitalist boyunduruğun dışında hiçbir bölge ya da hareket alanı kalmamış gibi görünüyor. Marx’ın terimleriyle söylersek, sermaye bütünlük aşamasına ulaşmıştır. Ancak bunun döngüsel genişleme ve kriz süreçleri üzerinde nasıl bir etkisi olacağı henüz belli değil. Finans sermayesi mümkün olduğunca çok kaynağı kısa vadeli hisse senedi ya da tahvil yatırımlarında yoğunlaştırdığında riski büyük ölçüde arttırır: riskten (hatta temerrütlerden) kâr elde ederken aynı zamanda birçok girişimcinin, işçinin, tüketicinin ve vergi mükellefinin, yani vatandaşların tasarruflarını toplayan son çare sigortacısı olan Devletin desteğine (krediler ve kurtarma paketleriyle) bel bağlayarak riskten korunmaya çalışır. Buna kârın özelleştirilmesi ve zararın toplumsallaştırılması diyebiliriz. Dolayısıyla borç ekonomisi ile toplumun diğer ucunda meydana gelen dönüşüm arasında en azından biçimsel bir örtüşme var: bazı sosyologların artık prekarya olarak adlandırdığı, yeni bir tarihsel proleterleşme ya da (eğer tarımsal müştereklerin mülksüzleştirilmesinden sanayi devrimine uzanan uzun dalgayı birincisi kabul edersek) ikinci bir proleterleşme dalgası.

1.1. Kredi, metaların parayla değiştirilmesi için gerekli, ancak özerk hale gelebilen (ve kapitalizmin en eski biçimlerini yaratan) bir işleve sahip. Bu özerklik, endüstriyel ya da ticari firmalar ile sermayesi saf para olan, kredilere faiz uygulayan ama aynı zamanda “finansal ürünler” satarak kâr elde eden bankalar (ya da kredi kurumları) arasında bir iş bölümüne yol açar. Modern kapitalizmin ilk aşamasında, finans sermayesi esas olarak, kârları için işlev gördüğü ya da faaliyetlerini kolaylaştırdığı endüstriyel ya da daha genel anlamda “üretken” sermayeye bağımlıydı.^[1] Ancak bu her zaman kuvvetler arasındaki bir ilişkiydi (Adam Smith’in terminolojisine göre söylersek, bir şartın diğerine hâkim olması gerekir). Bankalar, kapitalizm öncesi tarihsel aşamalarda bile sivil ya da askeri bütçesini finanse ettikleri Devletle bir ilişki içindeydi (David Harvey buna devlet-finans bağı diyordu). Yaptıkları “ipotekler”, Devlete kaynak sağlayan (ve bazen finansörlerin kendilerine taşeronluk yapan) her türden vergiyle sağlanıyordu. Kapitalizmin gelişmesi ve tüm toplumu etkisi altına almasıyla birlikte bankalar, tasarruflarını topladıkları ve kendi harcamaları için onlardan borç para alan özel bireylerle de (veya hanehalklarıyla da) giderek daha fazla ilişkili hale geldi.

20. yüzyılın başlarında Hilferding, Lenin, Luxemburg ve diğer Marksist emperyalizm teorisyenleri, dünyanın hegemonik (güçlü birşekilde askerileştirilmiş) ulus-devletler arasında paylaştırılmasını, çıkarları “holdingler” aracılığıyla diğer birçok sermayenin üretken faaliyetlerini kontrol eden finans sermayesinin yeni egemenliğine bağlayan bir teori önerdiler. Ancak bankalar ve finans kurumları ulusal karakterlerini (ve bazen de özellikle sömürgecilikle olan temel bağları nedeniyle milliyetçi görünümlerini) korudular. Ancak günümüzün finans kapitalizmi, sahip oldukları özerklik sayesinde Devletlerin toprakları ve hizmetleri arasında bir rekabet düzenleyebilme gücüyle birçok açıdan çoğu devleti aşan ve politikalarına büyük ölçüde özerk olarak karar verebilen çokuluslu özel şirketlerin ortaya çıkışına tanıklık etti (yine de, ortaya çıkan bağımlılıklarında önemli farklılıklar olduğu iddia edilebilir). Bu tür bir neokapitalizm için dünya büyük ölçüde yersizyurtsuzlaşmış, ancak aynı zamanda yatırımlar için değeri sürekli değişen eşitsiz karlılık bölgelerine bölünmüştür. Dolayısıyla ultra-emperyalist bir evre fikri yeni bir önem kazanmaktadır.

1.2. Ancak bunun bizi, Antonio Negri, Michael Hardt ve Christian Marazzi ile Lazzarato’nun da aralarında bulunduğu ekol tarafından ortaya atılan, küresel finans kapitalizminin kârın yerine rantı koyduğu ve kârın dış kontrol ve sömürüye dayalı yeni bir rant türü olarak işlev gördüğü iddiasına götürmesi gerektiği fikri şüpheli. Bu argümana göre finans sermayesi, üretken faaliyetlerin kendisini örgütleyemeden artı-değeri çoğaltmak için savaş çıkarmak ve bölgesel istikrarsızlık yaratmak da dahil olmak üzere çeşitli baskı araçları kullanıyor. Sonuç olarak, üretimin kolektif failleri, yani genel anlamda emekçiler, faaliyetlerinde neredeyse özerk hale gelmiş durumda.^[2] Finans sermayesi ve borç ekonomisini yeni bir sömürü rejimine bağlamanın gerekli olduğunu kabul etsem de, bu rant kavramı bana pek net gözükmüyor. Finans sermayesinin gücünün artık sadece endüstriyel ya da ticari firmaların hisse senetlerini elinde toplamaktan ibaret olmadığı doğru; bu güç artık aynı zamanda farklı kaynaklardan (özel firmalar, devletler, kamu kurumları ve hane halkları gibi) türeyen ve daha sonra finans piyasasında arz edilen türev ürünlere dönüştürülen borçların birikiminden de oluşuyor.^[3] Ancak finans sermayesinin gücü aynı zamanda kaynakları dünyanın herhangi bir yerinde olabilen (ya da ulaşım sistemleri ve dijital iletişimdeki ilerlemeler nedeniyle kolayca yerellikten sıyrılabilen) genelleştirilmiş bir artı-değer üretmekte ve finansal ürünlerin (ya da “hayali sermayenin”) aşırı hareketliliğini mümkün kılmakta. Aslında finans sermayesi artık sömürü bölgelerini ve yöntemlerini ilk etapta kendisi seçiyor, ister emek sömürüsü ister doğal kaynakların sömürüsü olsun. Buradaki kritik nokta, artık bankalara olan borçlarını kâr oranını etkileyen finansal maliyetler olarak hesaplayan endüstriyel sermaye değil, herhangi bir sektördeki yatırımlarının kârlılığını sürekli olarak ölçen ve hangi endüstrileri geliştirip hangilerini bastıracağına (kurulumları, birikmiş deneyimleri ve çalışanlarıyla birlikte) karar verme yeteneğine sahip olan finans sermayesidir (finans endüstrisi olarak da adlandırılır).^[4]

Sömürü stratejilerinin ne ölçüde doğrudan finansal yoğunlaşma hareketlerine ve döngülerine tabi olduğu sadece ekonomik bir soru değil; bu aynı zamanda çok önemli siyasal bir sorudur çünkü bankalar ve finansal aktörler ancak kamu düzenlemelerindenkaçabildikleri veya bunları gevşetebildikleri ölçüde çok yetkin hale gelebilirler. Bu, kamu otoritesinin cisimleşmiş hali olan Devlet ile bir güç dengesini içerir. François Chesnais’in yazdığı gibi: “1990’lardan bu yana büyük bankalar giderek kredi ve yatırım faaliyetlerini birleştiren çeşitlendirilmiş finansal gruplara dönüşmektedir” (17). Bunun nedeni, bankaları iki faaliyetten birinde uzmanlaşmaya ya da sermayelerini ayrı hisse senetlerine bölmeye zorlayan Glass-Steagall yasası (1933’teki New Deal politikalarından kaynaklanan daha genel bir antitröst yasaları sınıfının bir parçası) gibi düzenlemelerin kaldırılmasıdır. Gerçekten de bankaların spekülatif faaliyetlerinin önemli bir kısmı artık onlar adına hedge fonlar ve hiçbir şekilde kontrol edilmeyen diğer “gölge bankacılık” işlemleri tarafından gerçekleştiriliyor. Bankalar, spekülatif fonlar ve borsacılar arasındaki mesafe, ortadan kaldırılmasa bile en aza indirilmiş durumda. Buna bağlı olarak, Devletin finansı düzenleme gücünü kaybetmesi, göreceğimiz gibi, finansa Devleti kontrol etme ve kendi politikalarını dikte etme gücünü kazandırmış durumda.

Ve son olarak, genelleştirilmiş bir artı-değer uygarlıkta meydana gelen, antropolojik öneme sahip değişimlerle de bağlantılı. Bu değer, yalnızca kolektif emek gücünün sömürülmesi yoluyla değil (ki yine de birikimin önemli bir temeli olmaya devam ediyor), aynı zamanda kredili kitlesel tüketimin örgütlenmesi yoluyla da üretiliyor (ve bu nedenle hanehalkı borçlarının çoğalmasını içeriyor). Kredili kitlesel tüketim aslında aşırı tüketim ile eksik tüketimi, düşük kaliteli kitlesel ürünlerin yaygınlaşması ve temel ihtiyaçların (sağlık hizmetleri buna iyi bir örnek) aksatılması ya da ihmal edilmesi şeklinde birleştiriyor. Bu değer “biyo-kapitalizmin” geliştirilmesinden, yeni enerji kaynaklarının ve hammaddelerin keşfine kadar uzanan ve çevrenin dönüşümünü finans sermayesinin doğrudan sorumluluğu haline getiren, doğal kaynakların yıkıcı sömürüsünden de eskisinden daha fazla nemalanıyor.^[5]

1.3. Küresel finans kapitalizmi ve borç ekonomisi, ekonomik unsurlar (bireysel ya da kurumsal firmalar) üzerinde, ortalama kâr oranının mümkün olduğunca üzerinde, sürekli olarak istisnai kâr oranları (ya da yatırım getirileri) elde etme yönünde artan bir baskı yaratmasıyla karakterize olur. David Harvey’in ileri sürdüğü gibi, neoliberal hegemonyaya eşlik eden yönetim biçimlerinin büyüme yaratmada özellikle etkili olmadığı kanıtlanmışsa, bu kârlılık ancak diğer birçok yatırımın zararı veya düşük getiriyi kabul etmek zorunda kalması koşuluyla elde edilebilir. Bu açıdan bakıldığında, günümüz kapitalizminin toplumsal yaşamın birçok biçimine yönelik yıkıcı karakterini öngörmek mümkün; bu karakterler eski üretim bölgelerinin sanayisizleştirilmesinden kültür, eğitim ve güvenlik gibi kapitalist olmayan ekonomik ve sosyal faaliyetlerin ortadan kaldırılmasına yönelik yeni bir dalgaya kadar uzanmaktadır. Finans alanından elde edilen “normal” kârların artık yüksek finansal maliyetleri (özellikle borçların geri ödenmesi için gereken likiditeleri) ve (finansal işlemler için gereken becerilerin daha karmaşık olması ve bu alanda kariyer yapmanın taşıdığı risklerle gerekçelendirilen) yöneticilerin sürekli artan maaş ve ikramiyelerini karşılayan kısa vadeli kârları da içermesi gerekir. Kârların eşitsiz dağılımına ve “mülksüzleştirme yoluyla birikime” ek olarak, dünya ekonomisinin “merkez” bölgelerinde 20. yüzyıl boyunca bir ücretli emek toplumu (société salariale) çerçevesinde sosyal haklar ve sosyal refah elde etmiş olan çalışan sınıfların yıkımını da içeren yeni bir proleterleşme dalgasının da ortaya çıkması gerekir.^[6] Bu durum, istihdam ve işsizlik arasındaki sürekli geçişten (güvenceli ücretli emekten güvencesiz işlere geçiş) ve bireysel emeğin sürekli yoğunlaşmasından kaynaklanır. Tüm bunlar birleşerek yüksek düzeyde dışlanma ve “işe yaramaz” ya da “harcanabilir” bir nüfusun ortadan kaldırılmasına yol açmaktadır. Bu son derece şiddet dolu durum (ya da normalleştirilmiş güvencesizlik hali), bölgeler, nüfuslar ve antropolojik kategoriler (gençlere karşı yaşlılar, erkeklere karşı kadınlar, göçmenlere karşı coğrafi olarak yerinde kalanlar) arasındaki amansız bir rekabet yoluyla küresel olarak kısmen kabul edilebilir hale getiriliyor. Bu rekabet, Ulrich Beck’ten bu yana bazı sosyologlar tarafından teorize edilen “risk toplumunun” somut yüzüdür.

1.4. Farklı ekollere (klasik, Keynesçi ve hatta Marksist) mensup çağdaş iktisatçılar, finans sermayesinin özerkleşmesi (ekonomiye hükmetmeye başlaması) ile borçların ve borç seviyelerinin çoğalması (kaldıraç etkisi) arasındaki ilişkiyi tanımlamışlardı.^[7] Aslındaçoğalma birkaç anlama geliyor. Birincisi, bu niceliksel bir olgudur (örneğin, ABD kamu borcu, GSYH’nin %116’sını temsil ettiği 1945’te 259 milyar dolardan 1989’da 2.9 trilyon dolara [GSYH’nin %50’si], 2013’te 16.7 trilyon dolara [GSYH’nin %100’ü] yükseldi; 2000’den 2008’e kadar ABD’deki özel borç 26.5 trilyon dolardan 54.5 trilyon dolara çıktı) (Amadeo; Clark). Ancak borçluluk giderek daha geniş bir ekonomik aktörler yelpazesini de ilgilendiriyor (kamu ve özel şirketler, dernekler, bireyler, yakın zamanda iflas başvurusunda bulunmak zorunda kalan Detroit Şehri gibi yerel topluluklar, bağımsız ülkeler vb.) Hepsinden önemlisi, sigorta, mükerrer sigorta ve menkul kıymetleştirme mekanizmaları aracılığıyla borçlar birbiri üzerine rehin ediliyor. Bu durum, gerçek kaynakların asgari düzeyde harcanmasıyla hisse senedi ya da şirket hissesi edinmeyi mümkün kılan “kaldıraç etkisi” ile birleşiyor: para başkalarından ödünç alınıyor, böylece aslında sadece ödeme sözü vermek bile varlık satın almaya ve biriktirmeye olanak sağlıyor (Giraud’un “vaat ticareti” olarak adlandırdığı şey). Kredi kuruluşlarının bireysel tüketime yönelik kredileri, özellikle de ipotekleri yaygınlaştırma yarışına girmesi ve bankalar ile sigorta şirketlerinin bu kredilere rehinli “çürük” menkul kıymetler biriktirmesiyle tetiklenen 2008 finansal krizinden sonra açıkça iki olgu ortaya çıktı: (1) belirli bir genelleştirilmiş borçluluk düzeyinin ötesinde, batık yüzen-gezen bir borç var (Giraud’nun mistigri ya da blackjack olarak adlandırdığı; kaybedenin, sonunda elindeki kötü karttan kurtulamayan oyuncu gibi olduğu bir kart oyunu gibi): bu yüzen-gezen borç asla geri ödenmez ve bu yüzden tüm sistemi bir çöküşle tehdit eder, aynı zamanda kayıpları başkalarına aktarmaya çalışan aktörler arasında acımasız bir negatif rekabet yaratır; (2) Devletin (kendisi ağır bir şekilde borçlu olsa bile) sadece (Merkez Bankası olarak) son çare olarak borç veren değil, aynı zamanda son çare sigortacısı olması gerekir: bu rol esasen özel borçları (kurtarma paketleri ve kolay likiditeler yoluyla) toplumsal borçlara dönüştürür ve nihayetinde vergi artışlarıyla (yani yoksullar ve orta sınıf, yani “%99” tarafından) ya da para basarak (ya da her ikisi birden) ödenir. , ki bu da Devletlerin kendilerinin küresel finans piyasasında iflas eden borçlular haline dönüşmeleri gibi çok gerçek bir tehlikeye neden olur. Sonuç olarak sadece iki temerrüt biçimi arasında bir seçim söz konusudur ve bunlar da sonunda birbirine eklenebilir.

2. Borç, vergi, para

Paranın kökeni (yani ya tarihsel kökeni ya da mübadele, tasarruf ve sermayeleştirme aracı olarak çağdaş anlamda oluşumu) hakkında teori üreten iktisatçılar (ya da tarihçiler veya antropologlar) genellikle klasik çağa kadar geri götürülebilecek iki rakip teoriden birini benimser: özel kredi teorisi (bankaların işlevine ve likidite yaratan ödünç verme ve menkul kıymet alım satım işlemlerine vurgu yapar) ve Kartalist teori (Devletin, Merkez Bankaları aracılığıyla, para birimini tanımlama ve değerini koruma işlevine vurgu yapar).^[8] Her iki durumda da para ve borç birbiriyle bağlantılıdır, ancak farklı şekillerde. Bu iki teori bir madalyonun iki yüzünü tanımlamaz ama genel bir sürecin parçalarını teşkil eder: başka bir deyişle, birbirleriyle uyumsuz değillerdir, aksine birbirlerini tamamlayıcı olarak görülmelidirler. Bu durum, (Suzanne de Brunhoff’un Marx’ta açık olmayan Marksist bir para teorisi formüle etmeye yönelik girişimlerindeki bir önermesini takip ederek söylersek) parasal sistemin sadece yaratılışını değil; aynı zamanda farklı işlevleriyle birlikte sürekli yeniden üretimini sorgularsak daha belirgin hale gelir.^[9] Hem özel bankalar hem de Devletler kaçınılmaz olarak bu yeniden üretime dahil olurlar (bu da ya karşılıklı bağımlılıkla sonuçlanır ya da ortak bir çıkar yaratır ama aynı zamanda bankalar ve Devlet arasında devingen bir güç ilişkisi de ortaya çıkarır). Bunun nedeni, paranın yeniden üretiminde iki farklı ekonomik devrenin birbirine eklemlenmesidir: bankacılık devresi ekonomiyi her ekonomik işleme “aracılık eden” kredilerle ya da likiditelerle beslerken, mali devre Devlet tarafından el konulan birçok farklı türden katkıyı (hanehalkları, şirketler, gelirler, tüketim, mülkler vb. üzerindeki doğrudan ve dolaylı vergiler) emerek tahvili mümkün hale getirir.^[10]

Devletin topladığı harçlar, kendi harcamaları ve yatırımları için kullanılan vergiler şeklinde görünürdür. Ancak aynı zamanda altyapılar, hizmetler, koruma ve kamu güvenliği şeklinde yeniden dağıtılırlar (olduğu gibi kaynaklarına geri iade edilirler); bunların büyük bir kısmı görünmezdir çünkü bireysel olarak değil sosyal kurumlar aracılığıyla kolektif olarak dağıtılırlar veya bölünemedikleri ve bir topluluk olarak nüfusu ilgilendirdikleri için genel bir şekilde dağıtılırlar (örneğin, güvenlik, kültürel hizmetler, eğitim, vb.). Bankalar bireysel ya da kurumsal tasarrufları toplarlar ve bunu faiz yoluyla telafi ederler; ancak aynı zamanda krediye erişim de sunarlar ki bu da onlara özgür bir kâr elde etme yoludur (ve artık biliyoruz ki, tıpkı Devlet örneğinde olduğu gibi, ancak tamamen farklı bir mekanizma yoluyla, parasal kaynaklar esasen sıradan vatandaş kitlesinde yoğunlaşmıştır). Bankalar kredi işlemleri yoluyla para “yaratır” (çünkü menkul kıymetler ödeme aracı olarak kullanılabilir ve alıcıdan satıcıya aktarılabilir, buna ekonomi jargonunda ‘borç taahhüdü’ denir) ve Devlet de (yani, yasal özerkliği ülkeden ülkeye değişen Merkez Bankası), değeri rezervlerle garanti edilen^[11] ama aynı zamanda piyasadaki diğer para birimlerine karşı dalgalanan banknotların resmi basımı yoluyla para “yaratır”. Para “biçimini” bu şekilde yeniden üreten, biri kamusal diğeri özel olan bu iki mekanizmanın birbiriyle eklemlenmesidir (bu piyasa ile eş kapsamlı evrensel bir işlevdir, ancak – altın standardının klasik döneminde bile – yalnızca rakip ulusal para birimleri biçiminde mevcuttur, ama bazıları yine de “rezerv para” olarak kabul edildikleri için ulusötesi bir rol oynarlar). Vergiler ve tasarruflar vatandaşların parasını tüketmek için çekişiyor olabilir, ancak oran ne olursa olsun, burada nihayetinde birbirine tahvil edilebilir olması gereken iki “borç” var. Bu nedenle para (tıpkı hukuk gibi ama farklı bir şekilde) modern toplumlarda kamusal ve özel alanların birbirine eklemlenmesinin temel aracıdır yani toplumu bu şekilde inşa eder (ya da Althusser’in “toplum etkisi” dediği şeyi üretir) (Althusser ve Balibar 65).

2.1. Parasal “değer” olmadan yeterince tanımlanabilecek bir “reel ekonomi” kavramı aradıkları için birçok Marksistin ve başka iktisatçının inandığının aksine, de Brunhoff paranın Devletin Merkez Bankası aracılığıyla ekonomiye enjekte edeceği dışsal bir faktör olmadığında ısrar etmekte haklı görünüyor. Fakat aynı zamanda, evrensel bir niceliksel ifadeye ya da eşdeğere ihtiyaç duyan özel mübadelelerin ve borçların mantığından kaynaklanması anlamında, tamamen ekonomik bir faktör de değildir. Liberaller ya da kurumsalcılar tarafından tercih edilme eğiliminde olan rakip teoriler, genel eşdeğerliliğin yeniden üretimini (hem değeri hem de işlevi açısından) hesaba katmayan tek taraflı görüşlerdir. Bankalar ve kredi kurumları, borç para verdiklerinde ve (Merkez Bankası tarafından onaylanan resmi bir para biriminde formüle edildikleri sürece) dolaşıma girebilen menkul kıymetler sağladığında, rehin olan bir para yaratırlar: bu durum, para genelleştirilmiş veya toplumsallaştırılmış bir borçmuş gibi, para ile borç arasında temel bir homojenlik olduğunu gösterir. Devlet, bireysel ya da kurumsal alıcılar tarafından satın alınabilecek tahviller yarattığında, aynı zamanda farklı türde bir toplumsal borç üzerine rehinli bir borç yaratmış olur: kendi siyasal meşruiyeti ya da vatandaşların vergilerini fiilen ödemelerini emretme kapasitesi (çünkü Devlet, tıpkı meşru güç kullanma tekeline sahip olduğu gibi, yerel topluluklara devredilebilen vergi toplama “tekeline” de sahiptir). Biliyoruz ki bu meşruiyete itiraz edilebilir: dolayısıyla ekonomik kapasite kadar siyasal da bir faktördür ve siyasal bir risk yaratır. Bazı ekonomistler bankaların diğer tüm özel aktörlere göre bir ayrıcalığa da sahip olduğunu belirtmişlerdir: bankalar alacaklılarına ödeme yapmak için kendi borçlarını kullanabilir ya da sıradan vatandaşların yapamayacağı şekilde borçlarını tedavüle sokabilirler – ancak bankalar bunu yalnızca kendileri ödeme gücü olarak kabul edildikleri sürece yapabilirler ki bu da onların meşruiyet biçimidir. Bazıları ise iki devrenin de eşit derecede borcun varlığına dayandığına inanmaktadır: ancak bir tarafta bu sonlu ve ölçülebilir olan ekonomik bir borç iken, diğer tarafta sembolik veya antropolojik bir borçtur, yani vatandaşların kendilerini koruyan Devlete sürekli bir borcu vardır (ve Modern “refah Devleti” bunu gün ışığına çıkaracak ve tamamlayacaktır).^[12] Ben, ekonomik ve toplumsal alanların birbirleriyle siyasal bir eklemlenmesinden, yani kurumlar ve iktidar tarafından güvence altına alınan ama aynı zamanda her iktidar ilişkisine içkin olan çatışmalı doğaya maruz kalan bir eklemlenmeden bahsetmeyi tercih ediyorum. İki devrenin (ya da iki borcun) eklemlenmesi bir “toplum etkisi” yaratır, ancak bunun kendisi de bir iktidar ilişkisinin değişkenliklerine bağlıdır.

2.2. Paranın ya da değişim değerinin (yani dolar ve avro gibi belirli para birimlerinin birbirlerine karşı değişiminin) değerlendirilmesinde özel kredi döngüsünün giderek daha baskın hale gelmesi paradoksal görünüyor. Güçlü Merkez Bankaları bile para basmaya ya da ulusal faiz oranını değiştirmeye karar verdiklerinde piyasanın işaretlerini takip etmek zorunda kalıyor. Bir tarafta, ticari faaliyetler ve yatırımlar giderek daha fazla ulusötesi hale geliyor, bankalar ve finans işlemcileri tıpkı diğer malların ticaretini yaptıkları gibi para birimlerinin de ticaretini birbirleriyle yapıyor (ya da kendi varlıklarının devalüasyonunu tetikleme riskini göze alarak, bir elin yaptığını diğer elin görmezden geldiği bir durum olarak, para birimleri üzerinde spekülasyon yapıyor). Diğer taraftan, Kamu Bütçeleri (ve dolayısıyla Hazineler), Japonya’da olduğu gibi esas olarak kendi vatandaşlarına ya da – sadece “zayıf” ülkeler için geçerli olmayan bir biçimde – uluslararası finans piyasasındaki çeşitli alacaklılara karşı borçlu oluyor. Sonuç olarak, (derecelendirme kuruluşlarıyla birlikte) piyasa (onları yukarı ya da aşağı doğru iterek) sadece para birimlerini değil, ödeme gücü yüksek ya da düşük olarak derecelendirilen Devletlerin kendilerini de değerlendiriyor.

Bu da güçlü bir spekülasyon faktörü haline geliyor ve bunun tetikleyicisi de, Devletlerin bütçelerini ayakta tutan kredi olanaklarına erişmek için kabul etmek zorunda oldukları faiz oranları arasındaki “fark”. Ancak burada bir kısır döngü söz konusu, çünkü daha yüksek faiz oranları kamu borçlarını daha da sürdürülemez hale getiriyor. (Tersine, eğer tüm Devletler gerektiğinde, örneğin batamayacak kadar büyük olduğu düşünülen özel bankalarla aynı düşük kredi oranlarına erişebilselerdi, savunulamaz olarak görülen birçok kamu borcu hızla yeniden yönetilebilir hale gelirdi). Ancak yüksek faiz oranları ve bunların yol açtığı ikincil borçlanmaların artması da borç verenler için birincil kâr kaynağıdır. Dolayısıyla (bazı borçlar iptal ya da iskonto edilmiş olsa bile) bankalar Yunanistan’ın ve İspanya’nın borçları üzerinden büyük kârlar elde etmeye devam ediyor. ABD gerçekten de özel bir durum çünkü bir“rezerv para birimi” olarak dolar, görünüşte sınırsız bir şekilde para sağlayarak ülkenin devasa açıklarını finanse etmeye devam ediyor: ABD, kendi borcunu olduğu gibi paraya dönüştürüyor. Ancak bu durum belki de sadece bir erteleme çünkü ABD tahvillerinin finans piyasasında, özellikle de bugün Asya ve Çin bankaları tarafından büyük miktarlarda satın alınmasına bağlı, ki bu da bir çöküşten veya devalüasyondan kaçınmak için ortak bir çıkar yaratıyor. Üstelik bir gün bu çıkarlar hiyerarşisi değişebilir.

Ancak, nihayetinde, herhangi bir kamu borcu vergi iadeleri beklentisiyle teminat altına alınır. Dolayısıyla, kredi verdikleri ölçüde bütçelerini ve para birimlerini giderek daha fazla rehin tutan bankalar, Devletler ve dolayısıyla Devletlerinin kendilerini temsil ettiği vatandaşlar tarafından temin edilen bir sigortaya ihtiyaç duyar. Mevcut krizde, Devletler finans piyasaları tarafından sürekli olarak şantaj altındadır ancak ilk başta Merkez Bankaları tarafından sunulan likiditelerle ve daha sonra vatandaşlar tarafından karşılanan sanal veya gerçek kurtarma paketleriyle (veya her durumda vatandaşlar tarafından finanse edilen paketlerle) bankaları yine de ayakta tutarlar. Vergiler (ve mali devre) her zamankinden daha fazla sistemin esaslı bir sac ayağı konumunda. Vergiler her zaman çok yüksek ilan edilir, ancak gereklidir.

Bu noktada birkaç siyasal soruyu ortaya atmak faydalı olacaktır. Bunlardan biri vergi kaçakçılığı meselesi. Vergi kaçakçılığı periyodik olarak kınanıp ifşa edilse de (ve zaman zaman bazı Devletlerin yolsuzluğunu yaftalamak için buna başvurulsa da) bunun aslında Devletlerin ve finansal aktörlerin kapalı kapılar ardında süren müzakerelerinin bir unsuru olarak organize edildiğini bilmiyor muyuz? Devletler, önemli mali varlıkların transfer edildiği vergi cennetlerini hoş görüyor veya bu bölgeler organize ediyor.^[13]Devletler ayrıca, daha genel olarak, elverişli mali koşullar yoluyla sermaye çekmek için kalıcı bir rekabetin de içinde (bildiğimiz üzere, Avrupa Birliği’nin şimdiye kadar ortadan kaldırmaktan kaçındığı bir durum bu). Bir başka soru da kamu kurumlarını bir yandan (vergilerden kaynaklanan) kamu kaynaklarını özel finans sektörünü sübvanse etmek için kullanmak (örneğin batmak için çok büyük olduğu düşünülen bankaları kurtarırken) ve diğer yandan kamu yatırımları veya sübvansiyonları yoluyla ulusal ekonominin istihdam, altyapı, bilimsel araştırma, refah programları ve eşitsizliklerin azaltılması gibi sosyal ihtiyaçlara hizmet etme kapasitesini arttırmak arasında bir “orta yol” bulmaya yönlendiren mantıkla ilgili. Hiç kimse bunun “bilimsel” bir temelde tanımlanabileceğine inanmıyor. Bu durum -bir kez daha- riskler ve rastlantısal seçimlerle ilgili bir mesele. Ancak resmi söylem bu seçimlerin genel çıkarlar doğrultusunda yapıldığı yönünde. Güç ilişkileri ve ideolojilerin, özel ve kamu sektörleri arasındaki, ayrıca kamusal (ulusal) aktörlerin kendi aralarındaki her müzakere ve borç dağılımına yön verdiği düşünüldüğünde, bu çok kuşkulu görünüyor.

2.3. İktisatçılara göre, rekabetleri (bazen “kur savaşlarına” varan) “parasal işlevin” temelini oluşturan para birimlerinin göreli gücü birçok faktör tarafından belirlenir.^[14] Geçmişte, üretimci veya sanayileşmeci teorilerin etkisi altında, esas olarak vurgulanan reel ekonomilerin karşılaştırmalı gücüydü. Görünen o ki artık daha da büyük bir rol ya da en azından gerekli bir dolayım, finansal aktörler tarafından derecelendirme kuruluşları aracılığıyla karar verilen borç iktidarı ya da uygun oranlarda borçlanma kapasitesi tarafından oynanıyor. Bu iktidar, özel ve kamu aktörleri arasında dağıtılmış durumda: Aglietta ve başkaları, Avrupa ülkelerinin (Almanya dahil) içinde bulunduğu zor durumda özel borçların kamu borçlarından daha belirleyici olduğu konusunda ısrar ediyor. Ancak kamu borçlarının sürekli olarak özelleştirilmesi gibi özel borçlar da kamusal hale gelebilir.^[15] Sosyal sistem içindeki (krediye ihtiyaç duyan bireyler, krediye ihtiyaç duyan firmalar, uluslararası finans piyasasında kamu borçlarını müzakere eden Devletler dahil) herkesi ilgilendiren, kredi olanaklarına (ve dolayısıyla borca) erişim meselesi, eşitsizliklerin yaratılmasında ve aynı zamanda katmerlenmesinde önemli bir mekanizma olarak ortaya çıkıyor. Sadece zengin bireyler ya da ödeme gücü olduğu düşünülen Devletler, borçları çok yüksek olduğunda sübvansiyonlara erişebiliyor (diğerleri ise mülklerini terk etmek zorunda kalıyor: bugün hem Kaliforniya’da haczedilen ev sahipleri hem de Troyka tarafından sübvansiyon almaya devam etmek için kamu mülklerini özelleştirmeye zorlanan Yunanistan için geçerli olan bir durum bu). Bildiğimiz gibi en uç vakalar, pratikte riskten kaçan “batamayacak kadar büyük” olan kurumlar. Ancak diğer uçta, bankaların spekülasyon, kaldıraç oranını artırma ve toksik varlıkları biriktirme risklerini telafi etmeye her zaman yardımcı olan yoksullar yer alıyor. Joseph Stiglitz gibi demokratik yönelimli iktisatçıların zenginlik ve yoksulluk (sadece eşitsizlik değil) konularını ekonomik analize geri taşıma ihtiyacı hissetmelerinin bir nedeni de işte bu.^[16]

Her şeyden önce bu durum, vergilerin yeniden dağıtım işlevi olabileceği ve dolayısıyla sosyal eşitsizlikleri azaltmaya hizmet edebileceği fikri üzerinde yeni bir düşünceye yol açıyor –özellikle de gelirlere güçlü bir kademelendirme uygulanırsa ve temel sosyal hizmetler vergilerle desteklenirse, ki bu New Deal’dan bu yana Kuzeydeki ulusal-sosyal devletlerin ve Avrupa’daki savaş sonrası sosyal demokrat rejimlerin önemli bir yönüydü.^[17] Bu bir adalet meselesi, popülist bir siyasal strateji ya da (Keynesçi bir bakış açısıyla) ekonomik verimlilik veya bunların bir kombinasyonu olarak değerlendirilebilir. Tarihsel olarak, vergilerin yeniden dağıtım işlevi, benim kısaca ulusal-sosyal devlet olarak adlandırdığım şey tarafından uygulanan sosyalist veya sosyal demokrat politikalarla bağlantılıydı: örnek model 20. yüzyılın uzun bir dönemi boyunca İsveç’tir, ancak ABD’de de New Deal pratik olarak aynı yönelimi kapsıyordu. Geriye dönüp bakıldığında, ulusal-sosyal devletin sadece vergilendirme düzeyini niceliksel olarak arttırmakla kalmadığı (ki bu neoliberal eleştirinin çıkış noktasıdır), aynı zamanda siyasal tanımını da değiştirdiği görülebilir. Bir yeniden dağıtım mekanizması olarak vergi sistemi artık sadece Devlet tarafından el konulan (kâr, faiz ve rant gibi özel aktörler tarafından el konulan diğer fazlalıklar gibi) ve Devlet bunu yararlı veya gerekli işlevleri (güvenliği sağlamak veya altyapı kurmak gibi) yerine getirmek için kullandığında meşrulaştırılan bir artık değildir. Vergi, Devletin aracılık ettiği, toplumun kendisiyle kurduğu (ve onu dönüştüren) bir ilişki haline gelir. Küresel finansın yükselişi (ulusal refah sistemleri de dahil olmak üzere) Devletlerin kredi ile sağlanan kaynaklara olan bağımlılığını önemli ölçüde artırırken (vergiler esasen piyasalar için bir güvence işlevi görmektedir), diğer taraftan neoliberal politikalar sosyal refahın yerine bireylerin temel ihtiyaçlarını (sağlık, barınma ve eğitim gibi) karşılamak için kendi kendilerine almaları gereken sigorta ve kredileri ikame etme eğilimindedir. Bu durum, bireylerin özerklik ve “kendine mülk edinme” duygularını artırabilir (bildiğimiz gibi, 1980’lerde Thatcher ve diğer neoliberaller tarafından savunulan özelleştirme politikalarının işçi sınıfı arasındaki popülerliğinin bir nedeni de buydu). Ama bu aynı zamanda hayatlarındaki riskleri de en üst düzeye çıkarır ve nihayetinde bireyleri bankalar tarafından belirlenen cezai kredi erişim kurallarına tabi kılar. Bankaların mümkün olduğunca çok kredi “satmak” ve geri ödemelerini (ya da belirli bir kısmını) güvence altına almak gibi çelişkili bir çıkarı olduğundan, (sosyal hizmetlerin özelleştirilmesinin çok önemli bir rol oynadığı) borç ekonomisinin basitçe ulusal-sosyal devletin işlevlerini özel sektöre devretmek anlamına mı geldiği, yoksa aslında mekanizmayı tersine mi çevirip eşitsizliklerin azaltılmasından ziyade eşitsizliklerin artmasına ve toplumun daha fazla kutuplaşmasına mı yol açtığı sorulabilir (ki bunun siyasal sonuçları olmaksızın kalması pek mümkün değil). Her halükârda “teknik” bir değişimden çok daha fazlasından, toplum modelinin kendisinin bir dönüşümünden bahsediyoruz. Devletin ve vatandaşların kaynaklarının kontrolünü aynı anda ele geçiren ve tüm toplumsal aktörlerin borçlarını toplayan kredi mekanizmaları, pratikte toplumun “düzenleyicileri” haline gelmiş durumda. Bu durum, iktidarın meşrulaştırılma biçimlerinde derin bir ideolojik dönüşümü de beraberinde getiriyor; zira kredi, talep edilen, talep nesnesi olan ve verimliliği parasal terimlerle hesaplanması gereken bir şeyken; kamu hizmetleri, bireylere, onların onayı veya kabulü olsa bile, (prensipte) ihtiyaçlarının bir işlevi olarak ya zorunlu olarak dayatılır ya da devlet baba tarafından sunulurdu.

3. Egemen borçtan borcun egemenliğine geçiş mi?

Borç ekonomisinin genişlemesi ile toplumlarımızdaki egemenlik rejimindeki değişiklikler arasındaki ilişkiyi tartışırken, dilin kendisi, egemen borçlar, yani Devletlerin kendileri gibi kamu kurumları veya uluslararası finans piyasasına kısa vadeli borçlar veya uzun vadeli tahviller koyan herhangi bir kurumu veya alt yönetimi (örneğin, bir kamu üniversiteleri sistemi) tarafından yaratılan borçlar sorunuyla bir çıkış yolu öneriyor. (Bunun en meşhur örneği Çarlık rejimi tarafından bir demiryolu ağı inşa etmek için çıkartılan, daha sonra SSCB tarafından geçerliliği reddedilen, ancak Sovyet rejiminin sonuna doğru tekrar kabul edilen “Rus Tahvilleridir”). Yukarıda tartıştığım gibi, egemen borç piyasanın (derecelendirme kuruluşları ve borsada işlem yapan aktörler tarafından alınan kararlar yoluyla anonim olarak) Devletlerin ödeme gücü ve kârlılığını derecelendirmesini mümkün kılıyor ve böylece olağanüstü durumlarda kredi limitlerinin kesilmesi tehdidine dönüşebilecek bir baskı uyguluyor. Bu da Egemen’in kendisi üzerinde daha üstün bir iktidarı tanımamıza yol açıyor: Küresel Finans Piyasası (KFP). Egemenliğin Ortaçağ hukukçuları tarafından ortaya atılmış ve daha sonra Hobbes gibi modern siyaset kuramcıları tarafından ünlü Leviathan alegorisinde yeniden ele alınmış tanımı şöyledir:üzerinde hiçbir otoritenin bulunmadığı, dolayısıyla kendi koyduğu yasanın hükmünden muaf olan iktidar (ab legibus solutus). Bu, dünya ekonomisinde eski emperyalist yapıların yerine geçen (ya da onları tabi kılan) KFP’nin yeni egemenliğidir ve bu anlamda KFP’ye Devletlerin ve ulusların bağımsızlığını – günümüzdeki herhangi bir askeri güçten çok daha fazla (yani daha az direniş olasılığı ile) – kısıtlayan bir İmparatorluk (imperium) denebilir. Ancak bu, eğer finans sermayesinin küresel bir plana göre çalıştığını (ki bu gerçekdışı bir fikirdir) ya da ortak bir dizi kural ve ekonomik doktrini benimseyen (ki bu da ütopik bir fikirdir) farklı ulusötesi kurumların (IMF, WTO, vb.) etkileşimi yoluyla evrensel bir yönetişim biçimi oluşturacağını düşünmüyorsak, “tebaasına”^[18] olumlu davranışlar dikte eden birleşik ya da etkin bir güçten ziyade, olumsuz olarak tanımlanan bir kısmi-egemenliktir. Modern Devlet egemenliğinin ilk teorisyenlerinin (özellikle Bodin’in), mutlak olduğunu iddia eden her egemenliğin aslında sadece diğer egemenler tarafından dışsal olarak değil aynı zamanda içsel olarak da sınırlandırıldığını savundukları unutulmamalıdır. Bodin’in reddedilemez addettiği iki içsel sınırlama, bir yandan tebaanın dini bağlılıklarını sürdürme iradesi, diğer yandan da aşırı vergi yüküne direnme ya da buna karşı isyan etme kapasitesiydi, ki bu siyasal boyutlar bugün bile yadsınamaz geçerliliğini koruyor.^[19] Emperyalizm elbette dışsal ve içsel sınırlamalar arasındaki ayrımları bulanıklaştırarak bu soruyu dönüştürdü. Ancak KFP’nin kısmi-egemenliği, iktidar ilişkilerine dair tasvirlerimizi kökten altüst etmiş gibi görünüyor ve bazı analizcileri post-politik bir çağın geldiği tespitini yapmaya yöneltiyor. Finans aktörlerinin herhangi bir Devletin (büyük bir Devletin bile) işlemleri ve herhangi bir ulusun (zengin bir ulusun bile) günlük yaşamı üzerinde uyguladığı kontrol, bu nedenle kolayca küresel finansın gerçekdışı görünümlerine isnat edilebiliyor (bu makalede bankalardan genel bir anlamda bahsettiğimizde de durum aynen böyle). Ancak bu kontrolün görünürdeki karşı gelinemez gücü, esasen bütçelerin, ekonomilerin ve egemen çıkarların içinden geliyor: yani, benimsenen politikalar ve ayrıcalıklı ekonomikçıkarlar tarafından şekillendirilmektedir. Dolayısıyla, herhangi bir başkaldırı ya da direniş söz konusu olmadan önce bile, sınırlamaların finansal çıkarlar içindeki çelişkilerden kaynaklanması gerekiyor: KFP’nin kısmi-egemenliğinin olumlu olmaktan çok, olumsuz olmasının bir başka nedeni de budur.